Erkekler İçin Dizayn Edilmiş Bir Dünya

Şeyda İpek

(Erkekler İçin) Hayat Kolaylaştıran Ürün Dizaynları

Kadınlar birçok konuda erkekler ile aynı sonuçları almak için daha çok çalışmak zorunda. Bu sadece iş yerinde erkeklerin gördüğü saygıyı görmek gibi soyut kavramlar için değil, tarlada aynı ürünü üretmek için de böyle. Bunun en önemli sebebi insanlar için hayatı ve iş gücünü kolaylaştırması gereken araçların kadınlar için dizayn edilmemiş olması. Bunun günlük hayattaki en basit örneği, kadınlar olarak ne elimize ne cebimize sığan cep telefonları. Kadın eline sığmayan bir başka alet ise piyanolar. Bunun acısını küçük ellere sahip Christopher Donison adlı bir erkek piyanist de çekmiş.

• Türkiye dahil olmak üzere birçok ülkede tarım makineleşmeye başlayınca kadınların tarıma katılım oranı düşüyor. Bunun sebepleri arasında kadınların bu makineleri almaya yetecek maddi durumlarının olmamasının yanında makinelerin kadınlar tarafından kullanımının zor olması da yer alıyor.
• Yine tarım alanında yapılan “kalkınmalar” kadınlara danışılmadan yapılıyor. 2012 yılında Gates Vakfı tarafından hazırlanmış bir rapor buna güzel bir örnek vermiş: Sadece erkeklere sorulduğunda tarımda en önemli şey verim. Bunun için bir kurum verimi yüksek ekin hazırlamış. Fakat bu ekinler daha sonra çiftçiler tarafından rağbet görmemiş. Çünkü gerçek hayatta çiftçilerin arasında kadınlar da var ve kadınların öncelikleri farklı. Onlar için bu ekinleri ekmek uzun süreli hazırlık istiyor. Ayrıca bu ekinler verimli olsa da pişirmek için uzun süre istiyorlar. Daha sonra o ürünü pişirecek olan kadınlarında zamanı yok.
• Ses kontrollü sistemler kadın seslerini anlamakta ve ayırt etmekte zorluk çekiyor. Mesela Google’ın ses-tanıma yazılımı erkek seslerini anlamakta %70 daha başarılı. Ses kontrol sistemleri arabalarımızdan ameliyathanelere kadar birçok yerde kullanılmakta ve bu tehlikeli sonuçlar getirebiliyor. Bir teknoloji şirketi sahibinin fikrine göre kadınların tek yapması gereken ses eğitimi alarak erkek gibi konuşmayı öğrenmeleri! Fakat tabii ki sorun kadınlarda değil. Bu eşitsizliğin en büyük nedeni bu tarz sistemleri eğitmek  için kullanılan veri tabanlarının yeterince kadın ses ve konuşma kalıpları barındırmaması.
• Sadece ses tanıma yazılımları değil, yüz tanıma ve çeviri yazılımları da bu veri boşluğundan muzdarip. Kadınların veri tabanlarında doğru ve yeterli şekilde temsil edilmemesi yüzünden Bilim Kadınları’nın da sıkça karşılaştığı bir durum var: İngilizceye çevrilen twitlerde bilim kadınlarına erkek zamiri olan he olarak hitap edilmesi. İş başvurularında CV’leri tarayan algoritmalar da bu tarz veri eksikliğinden dolayı kadınlardan gelen başvuruları erkeklere göre başarısız algılıyor.
• Silikon Vadisi gibi yerlerin erkekler tarafından domine edilmesi yeni ürünlerin çoğunlukla erkeklere yönelik olmasını sağlıyor. Kadınların hayatını kolaylaştıracak, yeni dizaynlı meme pompası gibi, ürünler fon sağlayan erkekler tarafından önemli görülmüyor. Bu isteksizlik mantıklı değil. 2018 yılında toplanan veriler gösteriyor ki kadınlar aldıkları her 1 dolar için 78 centlik kazanç sağlarken erkekler sadece 31 cent kazanç sağlamış. Bu üstünlük uzun süreli kazanca bakınca da devam ediyor.
• Teknoloji endüstrisinin birçok köşesi erkekler tarafından domine ediliyor. Bunun sonuçları çoğunlukla yeni teknolojilerin kadınlar tarafından kullanımının zor ya da imkansız olması, veya kadınlarının ihtiyaçlarına cevap vermemesi. Mesela koşu bantları veya Fitbitler erkek fizyolojisine ve hayatına göre ayarlandığı için kadınların kalori yakma ve adım atma verilerini yanlış yorumluyor. Sanal Gerçeklik (SG) kıyafetleri kadınların vücuduna tam uymadığı gibi gözlükleri de erkeklerinkine göre küçük olan yüzümüze tam oturmuyor. Bunun yanında bazı SG gözlükleri maskaralı gözleri algılamıyormuş!
• Araba kazalarında hayat kurtarıcı olması gereken emniyet kemerleri sadece erkek bedenine göre tasarlanmış modeller üzerinde denenmiş. Yine araba koltukları da böyle. Avrupa Birliği dahil hiçbir yerde bu tarz güvenlik yöntemlerinin kadınlar için test edilmesi şart değil. Kadınların kas oranı ve vücut yapıları erkeklerden genel olarak farklı. Memelerimizin olması ve hamilelik bu farklılıkları hepten arttırıyor. Fakat erkek-odaklı araba dizaynları bu farklılıkları dikkate almıyor. Verilere göre kadınlar erkeklerden daha az oranda kaza yaptıkları halde daha yüksek oranda ölüm tehlikesi altında kalıyorlar. Büyük olasılıkla kadın vücudu gözardı edilerek yapılan dizaynlar bunun bir parçacı, fakat veri toplayan beri gelsin!
• Kadınların bir erkeğe ihtiyaç duymadan günlük hayatına adapte edebileceği mekanizmalar bulmak için kadınlarla konuşmayı akıl edemiyor icatçılar. Dünyanın dört bir köşesinde kullanılan üç-taş ocağı denen ortasında odun, kömür gibi bir yakıtın bulunduğu üç taştan oluşan geleneksel bir ocak türü var. Bu ocak etrafa zehirli dumanlar saçıyor. Ocak başında en çok zaman geçiren kadınlar olduğu için bu zehirli gazlar en çok onları etkiliyor. Onlarca yıl boyunca birçok kurumun evlere temiz ocak türleri getirme çabaları yetersiz kalmış. Onlara göre suçlu değişim istemeyen kadınlar. Halbuki temiz denen ocaklara bakıldığında bunların kadınların hayatını birçok yönde olumsuz etkilediği görülüyor. Mesela bazıları pahalı ve kadınların parası yok. Bazıları dikkat istiyor ve kadınların gün içinde yapacak bin türlü işi var, ocak başında bekleyemezler. Bazıları sürekli bakım gerektiriyor ve bu erkek işi. Kadınların yeni bir teknolojiyi adapte etmelerindeki çok büyük bir etken o teknolojinin kadınları erkeklere muhtaç etmemesi. Bu arada ocak sorununa en sonunda kadınlara danışılarak bulunan bir çözüm eski ocaklara eklenen, ucuz bir baca mekanizması. Bu icat için neredeyse 50 sene beklemek gerekmiş!

Doktora Gitmek

Kadın bedeninin erkek bedeninden sapmış bir anomali gibi görülmesi çok yaygın bir alışkanlık. Bir başka alışkanlık ise tıp ve ilaç bilimcilerin kadınları normalin dışında, hormonal değişimleri çalışmalarda kontrol edilemeyecek, gizemli yaratıklar gibi algılaması. Bunun sonucu ise kadınların ihtiyaç duydukları tedavilerin bulunmaması, hatta birçok hastalığın kadınlarda teşhis bile edilememesi.

• • Kadınlar ilaç ve tedavi çalışmalarında yeterince, hatta bazen hiç, temsil edilmiyor. Bu çoğunlukla kadınları etkileyen hastalıklar için bile böyle. Bu temsil eksikliği hayvan, hatta hücre seviyesindeki deneylerden başlıyor ve her aşamada devam ediyor. Buna verilen en büyük mazeret kadınların adet dönemindeki hormonların istatistikleri etkileyeceği. Bu mazeret bilimsellikten ve etikten uzak. Erkeklerin de hormonal değişimler yaşadıkları biliniyor. Ama en önemli nokta: adet gören insanlar ilaç almasın mı? Ki çok görülen bir olay birçok ilacın adet döneminde işe yaramaması, çünkü o dönemdeki etkileri deneyler ile çalışılmamış. ABD’de ilaç yan etkilerini yaşayanların büyük çoğunluğu kadınlar. Kusmadan sonra kadınlar için en büyük yan etki ‘bu ilaç bir işe yaramadı’.
  • Kadınların ilaç ve tedavi gelişiminde temsil edilmemesinin yan etkisi sadece işe yaramayan ilaçlar değil. Bu eksiklik kadınların hayatını değiştirecek ilaçların geliştirilmesini engelliyor. Mesela neden adet sancısı için bir ilaç yok piyasada? Bazı ön çalışmalar Viagra’nın kadınlarda adet sancısını azalttığını göstermiş, fakat bu sorunun önemli bir durum olmadığını düşünen şirketler ve kurumlar detaylı çalışmalar için fon ayırmıyor. İlaçların yanında tıbbi aletlerin de kadınlar üzerindeki etkisi çok bilinmiyor. Kalp krizi riskini azaltmak için kullanılan kalp pili tarzı araçlar erkeklerde daha çok işe yarıyor. Bu tarz araçların ne zaman takılacağı ise yine erkeklerden toplanan verilere göre verilen bir karar.
  • Bazı hastalıklar kadınlar ve erkeklerde değişik semptomlarla başlıyor. Bunlardan belki de en önemlisi kalp krizi. Hepimizin küçük yaşta filmlerden öğrendiğine göre kalp krizi yaşlı, şişmanca bir erkeğin göğsünü tutması ile gösterir kendini. Halbuki birçok kadında kalp krizi semptomları mide bulantısı ve karın ağrısı. Bu ‘normalden farklı’ semptomlar doktorlar tarafından göz ardı ediliyor. Kadınların kalp krizinden ölme riski erkeklerden daha yüksek. Teşhis eksikliği bunun nedenlerinden biri. Diğer nedenler tabii ki kalp krizinden korunma ve tedavi yöntemlerinin kadınlar için değil erkekler için optimize edilmiş olması.
  • Kadınların semptomları sağlık personeli tarafından dikkate alınmıyor. Belki erkeklerin de ‘doktor beni dinlemedi’ tarzı sızlanışları vardır, fakat bu deneyim büyük oranda kadınları etkiliyor. Kadınların ağrı ve acıları çoğunlukla fiziksel bir hastalık değil de duygusal nedenlere bağlanıyor. Sırt ağrısı için doktora gidip antidepresan ile eve gönderilen kadınlar nadir değil. Bu inançsızlık kadınların hastalıklarının teşhisini senelerce geciktirebiliyor. Mesela ABD ve İngiltere’de endometriyozis adlı, rahim hücrelerinin vücutta başka yerlerde büyümesi ile oluşan bir hastalığın teşhisi 8-10 seneyi bulabiliyor. Bu hastalığın en büyük semptomu: aşırı karın ağrısı. Bayıltacak kadar olabiliyor bu ağrı, ama kadınlar ‘strestendir’ diyerek eve gönderiliyor.